Ogródek chwastów


Życie nie znosi próżni :-)  Ogródek chwastów (9 sierpnia)


Jeden spis chwastów pochodzi z Wikipedii i chcę mieć go pod ręką, zwłaszcza, że prawie wszystkie pozycje zaopatrzone są w linki do stosownych stron internetowych (jeśli nie polskich, to obcojęzycznych). Dotąd nawet nie przypuszczałam, że istnieje spis chwastów :-).
Drugi wykaz pochodzi ze strony Notatnik rolnika (obecnie niedziałającej) i dotyczy chwastów pól uprawnych. Oba spisy pokrywają się częściowo.
(Uwaga! Dołączyłam jeszcze trzeci spis - gatunki roślin inwazyjnych).

Niektóre z tych roślin są chwastami segetalnymi. Mając cykl życiowy zbliżony do roślin uprawnych, wśród których żyją, zostały niemal całkowicie wytępione. Rośliny te stają się u nas tak rzadkie, że grozi im całkowite wyginięcie. Przyczyną tego jest udoskonalenie metod zwalczania chwastów w rolnictwie i powszechne ich stosowanie. Dotyczy to tych gatunków chwastów, które są tak wyspecjalizowane, że występują wyłącznie na polach uprawnych.
Niektóre gatunki, jak np. niektóre chwasty lnu wyginęły już zupełnie w Polsce, inne, jak np. kąkol polny czy miłek letni są tak rzadkie, że znajdują się na granicy wyginięcia.
By zapobiec ich wyginięciu zakłada się specjalne ogródki chwastów.

No właśnie! Już w ubiegłym roku wymyśliłam coś takiego, by na dużych trawnikach wydzielić strefy ochronne dla natury, które nie podlegałaby koszeniu, ani innym zabiegom "pielęgnacyjnym". Takie ogródki są także w moim interesie - mogłabym fotografować piękne rośliny w miarę naturalnym środowisku. Przecież taki ogródek nie zagrażałby trawnikowi, na którym dokonuje się regularnego koszenia. Tam, gdzie koszenia są regularnie wykonywane, te niepożądane (wg ogrodników i rolników) rośliny nie mają wielkich szans, by wydać owoce. A zobaczycie, kiedyś będziecie je odtwarzać, siać i pielęgnować dziwiąc się krótkowzroczności i brakowi wrażliwości estetycznej swoich przodków!! Trzeba też pamiętać, że wiele z owych chwastów jest ziołami. Tak, tak, one wyrastają na łąkach i nieużytkach. Dopiero potem kupujemy je w aptekach i sklepach zielarskich.
    Jeden taki ogródek chwastów już posiadam - na Przypłociu (to kawałek ziemi o długości ok. 170 kroków i szerokości 1-2 kroków). Jeszcze zimą odnalazłam i poprosiłam właścicielkę pewnej posesji, by nie kosiła "zielska" przed swoim płotem w czasie wiosny i lata, a najlepiej wcale. Być może zauważyła mnie jak od ubiegłej wiosny kręcę się w pobliżu z aparatem w dłoniach i chętnie przystała.
A czego tam nie ma! Może w przyszłym roku zajmę się sprawą Przypłocia bardziej statystycznie? Np. ile różnego rodzaju gatunków roślin znajdę pomiędzy poszczególnymi słupkami ogrodzenia? Może do tego czasu poznam więcej roślin i będę nawet w stanie podać spis roślin w każdej "strefie" i wykazać, że nawet na tak wąskim i niewielkim skrawku ziemi, rośliny grupują się w skupiska wraz z innymi, a gdzie indziej dominują zupełnie inne.
Samoistne ogródki chwastów, ku mojej uciesze, powstają na wielkich niekoszonych trawnikach wzdłuż jezdni. Dziękuję wszelkim odpowiedzialnym za ich stan służbom, że nie marnują pieniędzy i wysiłku na ich unicestwienie. Niech rosną. Są przecież tak pasCudnie zachwaszczone!

  
Naturalny "ogródek chwastów"    (20 września)



Spis pierwszy zaczyna się od litery B, bo widocznie nie ma chwastów na A, a także na litery E i Ź.
A więc oto lista gatunków chwastów od B do Ż. Z kolei w spisie chwastów rolnych (poniżej pierwszego) znajdują się aż dwa chwasty na literę A  :-).
Nazwy na jasnoniebieskim tle oznaczają, że ich fotografie i opisy botaniczne znajdują się na tym blogu (szukaj w etykietach "Pstryk! I jest". Niestety, niektóre rośliny, mimo, że zostały przeze mnie opisane na blogu, nie zostały tu jeszcze odznaczone z powodu nieustalenia konkretnego gatunku (np. jest kilka gatunków nawłoci, przymiotna itd.), ale do czasu  :-) .
Myślę, że dobrym pomysłem będzie umieszczanie tu małych zdjęć (po kliknięciu w nie można zobaczyć je w pełnym rozmiarze) konkretnych roślin pod ich nazwą. Może w ten sposób powstanie ilustrowany spis chwastów? O, dla przykładu, wszystkie chwasty na litery I i Ś już zostały przeze mnie zilustrowane  :-D . Kolejne literki "załatwię" w swoim czasie, na tyle, na ile będzie to możliwe.
Oczywiście, na moim blogu opisuję i przedstawiam na zdjęciach także inne rośliny niebędące chwastami.


 


Spis nr 1

Chwasty (spis wg Wikipedii)

B











      


    C



      
     

       


         





         

        D

         




         

        F





          G



             


            I



            J

             





              K

               




                   

                     




                       

                        


                      L






                           
                           

                            Ł


                               



                                M




                                     


                                      

                                      

                                      

                                     

                                    N










                                         



                                          O




                                             
                                               

                                              P






                                                 




                                                   



                                                     

                                                       

                                                         


                                                           


                                                               





                                                                    • przytulia trójdrożna (Galium tricorne)
                                                                    • przytulia wielkoowocowa (Galium valantia)
                                                                    • psianka czarna (Solanum nigrum)
                                                                      

                                                                    R

                                                                    • rdest gruczołowaty (Polygonum tomentosum)
                                                                    • rdest kolankowaty (Polygonum nodosum)
                                                                    • rdest mniejszy (Polygonum minus)
                                                                    • rdest ostrogorzki (Polygonum hydropiper)
                                                                    • rdest plamisty (Polygonum persicaria)


                                                                         

                                                                           


                                                                             
                                                                             

                                                                            S



                                                                               


                                                                                    






                                                                                        






                                                                                        Ś






                                                                                               

                                                                                                T






                                                                                                       

                                                                                                       

                                                                                                      U

                                                                                                      W


                                                                                                         
                                                                                                         
                                                                                                         






                                                                                                               
                                                                                                                




                                                                                                                • wyczyniec polny (Alopecurus mysoruides)
                                                                                                                • wyka brudnożółta (Vicia grandiflora)
                                                                                                                • wyka czteronasienna (Vicia tetrasperma)
                                                                                                                • wyka drobnokwiatowa (Vicia hirsuta)

                                                                                                                  • wyka kosmata, wyka ozima (Vicia villosa)
                                                                                                                  • wyka pannońska (Vicia pannonica)
                                                                                                                  • wyka pstra (Vicia dasycarpa)
                                                                                                                  • wyka ptasia (Vicia cracca)



                                                                                                                    Z


                                                                                                                    Ż


                                                                                                                       












                                                                                                                      Naturalny ogródek chwastów



                                                                                                                       Spis nr 2

                                                                                                                      Chwasty rolnicze (spis wg Notatnika rolnika)


                                                                                                                      A
                                                                                                                       B
                                                                                                                       C
                                                                                                                       D
                                                                                                                       F
                                                                                                                       G

                                                                                                                       

                                                                                                                       I
                                                                                                                       J
                                                                                                                       K


                                                                                                                       L
                                                                                                                       Ł
                                                                                                                       M
                                                                                                                       N
                                                                                                                       O
                                                                                                                       

                                                                                                                       P
                                                                                                                        

                                                                                                                       R
                                                                                                                       

                                                                                                                       S
                                                                                                                       Ś
                                                                                                                       T
                                                                                                                       U
                                                                                                                       W
                                                                                                                      Z
                                                                                                                      Ż

                                                                                                                      Chwasty w znaczeniu rolniczym - każda roślina obca w łanie, która nie została celowo tam wysiana i nie jest przedmiotem upraw na danym polu.

                                                                                                                      Podział chwastów w zależności od miejsca występowania:
                                                                                                                      • chwasty segetalne - występują na gruntach ornych, mimo że człowiek je zwalcza i wpływają ujemnie na wysokość oraz jakość plonu
                                                                                                                      • chwasty ruderalne - występują na terenach nieużytkowanych rolniczo np. przy drogach, koło budynków i płotów, na nasypach kolejowych
                                                                                                                      • chwasty łąk i pastwisk

                                                                                                                      Szkodliwość gospodarcza chwastów:
                                                                                                                      • konkurencja o miejsce i o światło
                                                                                                                      • zużycie wody i składników pokarmowych
                                                                                                                      • wzrost kosztów produkcji
                                                                                                                      • obniżenie wartości produktów rolnych
                                                                                                                      • chwasty toksyczne dla ludzi i zwierząt (np. szalej jadowity, starzec jakubek, szczwój plamisty, blekot pospolity, skrzypy, psianka czarna)
                                                                                                                      • współdziałanie i rozprzestrzenianie się chorób i szkodników
                                                                                                                      Źródła zachwaszczenia:
                                                                                                                      • gleba (od 10 do 60 tys. szt /1 m2)
                                                                                                                      • nieoczyszczony materiał siewny
                                                                                                                      • niewłaściwy płodozmian czy zmianowanie
                                                                                                                      • powierzchnie nieuprawiane
                                                                                                                      • obornik i komposty

                                                                                                                      Właściwości biologiczne chwastów:
                                                                                                                      1. Zdolności adaptacyjne
                                                                                                                      2. Płodność chwastów:
                                                                                                                      - chwasty wydające poniżej 500 nasion (np. przytulia czepna, nawrot polny, kąkol polny, chaber bławatek)
                                                                                                                      - chwasty wydające 500-1000 nasion (np. rdesty, gorczyca polna, chwastnica jednostronna)
                                                                                                                      - chwasty wydające 1000-5000 nasion (np. komosa, sporek polny, maki, żółtnica drobnokwiatowa)
                                                                                                                      - chwasty wydające ponad 5000 nasion (np. przymiotno kanadyjskie, ostrożeń polny, mak polny)
                                                                                                                      1. Sposoby rozprzestrzeniania się chwastów:
                                                                                                                      - przez wiatr
                                                                                                                      - przez wodę
                                                                                                                      - przez zwierzęta
                                                                                                                      - przez człowieka
                                                                                                                      1. Kiełkowanie i wschody chwastów:
                                                                                                                      - chwasty mające bardzo krótki okres kiełkowania (10-12 dni) oraz wysoką energię kiełkowania: np. szczaw polny, rdest ptasi
                                                                                                                      - chwasty mające długi okres kiełkowania (3 miesiące i dłużej) oraz małą energię kiełkowania: np. komosa biała, iglica pospolita, fiołek polny
                                                                                                                      - chwasty prędko kończące kiełkowanie (30 dni), a dające mały procent wschodów (20-30%): np. przymiotno kanadyjskie, marchew zwyczajna
                                                                                                                      - chwasty mające długi okres spoczynku (10-12 miesięcy): np. wyka, rdest powojowy, przytulia czepna
                                                                                                                      1. Głębokość zasięgu systemu korzeniowego:
                                                                                                                      - chwasty korzeniące się płytko (do 10 cm): np. gwiazdnica pospolita
                                                                                                                      - chwasty korzeniące się w warstwie ornej (do 30 cm): np. jasnoty, kurzyślad polny
                                                                                                                      - chwasty wrastające w warstwę orna i podorną (30-50 cm): np. kąkol polny, rumian polny
                                                                                                                      - chwasty wrastające ponad 50 cm: np. mniszek pospolity
                                                                                                                      - chwasty zakorzeniające się bardzo głęboko (ponad 100 cm): np. ostrożeń polny, powój polny, skrzypy

                                                                                                                      Przyczyny wzrostu zachwaszczenia pól i zmian w składzie gatunkowym:
                                                                                                                      • wprowadzenie uproszczonych płodozmianów
                                                                                                                      • uproszczenie technologii zbioru
                                                                                                                      • intensywne nawożenie
                                                                                                                      • stosowanie przez wiele lat tych samych herbicydów
                                                                                                                      • wprowadzenie uproszczeń w uprawie roli
                                                                                                                      • wprowadzenie form zbóż krótkosłomych

                                                                                                                      Klasyfikacja chwastów według ich właściwości biologicznych:
                                                                                                                      Chwasty samożywne
                                                                                                                      Chwasty cudzożywne
                                                                                                                      Rozmnażające się generatywnie:
                                                                                                                      1. Monokarpiczne wydające dwa lub więcej pokoleń rocznie: np. gwiazdnica pospolita, żółtlica drobnokwiatowa
                                                                                                                      2. Monokarpiczne wydające jedno pokolenie w roku:
                                                                                                                      a) jednoroczne
                                                                                                                      - jare wczesne (np. gorczyca polna, rdest ptasi, owies głuchy, poziewnik szorstki)
                                                                                                                      - jare późne (np. komosa biała, szarłat szorstki)
                                                                                                                      - zimujące (np. tobołki polne, chaber bławatek, przetaczniki, kąkol polny, mak polny)
                                                                                                                      - ozime właściwe (np. miotła zbożowa, nawrot polny)
                                                                                                                      b) dwuletnie (np. marchew zwyczajna, bniec biały, barszcz zwyczajny)
                                                                                                                      3. Polikarpiczne - wieloletnie (np. wiechlina roczna, babka zwyczajna i lancetowata, mniszek pospolity, szczaw zwyczajny)
                                                                                                                      Rozmnażające się generatywnie i wegetatywnie za pomocą:
                                                                                                                      - pędów (np. perz właściwy, skrzyp polny)
                                                                                                                      - cebulek (np. czosnek winnicowy, złoć polna)
                                                                                                                      - korzeni (np. wilczomlecz, szczaw polny, powój polny, mecz polny, ostrożeń polny)
                                                                                                                      Półpasożytnicze
                                                                                                                      Pasożytnicze


                                                                                                                      Najważniejsze chwasty występujące w zbożach:
                                                                                                                      • Bratek polny
                                                                                                                      • Chaber bławatek
                                                                                                                      • Czerwiec roczny
                                                                                                                      • Gorczyca polna
                                                                                                                      • Gwiazdnica pospolita
                                                                                                                      • Jasnota purpurowa
                                                                                                                      • Jasnota różowawa
                                                                                                                      • Komosa biała
                                                                                                                      • Maruna bezwonna
                                                                                                                      • Mlecz polny
                                                                                                                      • Miotła zbożowa
                                                                                                                      • Niezapominajka polna
                                                                                                                      • Owies głuchy
                                                                                                                      • Ostrożeń polny
                                                                                                                      • Perz właściwy

                                                                                                                      Najczęściej występujące gatunki chwastów w zbożach:
                                                                                                                      Zboża ozime
                                                                                                                      Zboża jare
                                                                                                                      Chwasty dwuliścienne
                                                                                                                      Chaber bławatek
                                                                                                                      Fiołek polny
                                                                                                                      Gwiazdnica pospolita
                                                                                                                      Jasnoty
                                                                                                                      Mak polny
                                                                                                                      Maruna bezwonna
                                                                                                                      Ostrożeń polny
                                                                                                                      Przetaczniki
                                                                                                                      Przytulia czepna
                                                                                                                      Rumian polny
                                                                                                                      Sporek polny
                                                                                                                      Tasznik pospolity
                                                                                                                      Tobołki polne
                                                                                                                      Komosa biała
                                                                                                                      Gorczyca polna
                                                                                                                      Gwiazdnica pospolita
                                                                                                                      Ostrożeń polny
                                                                                                                      Przetaczniki
                                                                                                                      Rdest powojowaty
                                                                                                                      Rdest ptasi
                                                                                                                      Szczaw polny
                                                                                                                      Tobołki polne
                                                                                                                      Chwasty jednoliścienne
                                                                                                                      Miotła zbożowa
                                                                                                                      Perz właściwy
                                                                                                                      Chwastnica jednostronna
                                                                                                                      Owies głuchy
                                                                                                                      Perz właściwy
                                                                                                                      Włośnica sina

                                                                                                                      -----------------------



                                                                                                                      Archeofit – gatunek rośliny obcego pochodzenia (antropofit), który przybył do nas z innych rejonów geograficznych w czasach wczesnohistorycznych lub przedhistorycznych i występuje wyłącznie w siedliskach synantropijnych.
                                                                                                                      Zwykle za graniczną datę przyjmuje się początek ery nowożytnej (przełom XV/XVI wieku) lub konkretnie rok 1500 lub 1492 – odkrycie Ameryki, które zapoczątkowało wymianę gatunków między Starym Światem (Europa, Azja, Afryka) i Nowym Światem. Rośliny, które przybyły do nas później, zaliczane są do kenofitów.

                                                                                                                      Pochodzenie archeofitów
                                                                                                                      Do archeofitów należą np. liczne gatunki chwastów, których nasiona znaleziono w wykopaliskach archeologicznych. Zostały one przypadkowo przez ludzi zawleczone, albo też rozprzestrzeniły się samorzutnie za pomocą wiatru (anemochoria) czy zwierząt (zoochoria). Ciekawym sposobem rozsiewania się części archeofitów jest speirochoria. Część taksonów archeofitów ma pochodzenie antropogeniczne (archaeophyta anthropogena).
                                                                                                                      Większość archeofitów występujących we florze Polski pochodzi z basenu Morza Śródziemnego. Zwykle rozprzestrzeniały się wraz z roślinami uprawnymi, a niektórym z nich udało się aklimatyzować w naturalnych siedliskach. Obecnie, w wyniku wprowadzenia skutecznych metod zwalczania chwastów, tym gatunkom, które występują wyłącznie na polach uprawnych (np. kąkol polny, miłek letni) grozi całkowite wyginięcie.
                                                                                                                      Według badań prof. K. Rostańskiego z 1989 r. w Polsce było 141 gatunkow archeofitów, co stanowilo 4,8% ogólnej liczby gatunków roślin naczyniowych w naszej florze.

                                                                                                                      Podział archeofitów

                                                                                                                      • gatunki zawleczone (archaeophyta adventiva)
                                                                                                                      • gatunki powstałe pod wpływem działalności człowieka (archaeophyta anthropogena)
                                                                                                                      • gatunki, które zdołały przetrwać wyłącznie na siedliskach antropogenicznych (archaeophyta resistentia)

                                                                                                                       

                                                                                                                      Lista archeofitów flory Polski


                                                                                                                      (Wykaz obejmuje większość gatunków roślin naczyniowych we florze Polski, jednak nie jest to pełna lista, gdyż nieujęte są taksony występujące wyłącznie w górach (archeofitów wśród nich jest niewiele). Pominięto też drobniejsze taksony (podgatunki i odmiany) oraz gatunki, co do pochodzenia których istnieją wątpliwości).




                                                                                                                      Spis roślin z kategorii Gatunki inwazyjne 
                                                                                                                      (163 gatunki)

                                                                                                                      A

                                                                                                                      B





                                                                                                                        



                                                                                                                      C



                                                                                                                       

                                                                                                                        D

                                                                                                                        E

                                                                                                                        F

                                                                                                                        G

                                                                                                                        I

                                                                                                                        J


                                                                                                                        K



                                                                                                                         











                                                                                                                          L


                                                                                                                          Ł

                                                                                                                          M

                                                                                                                          N

                                                                                                                          O



                                                                                                                          P

                                                                                                                           

                                                                                                                            

                                                                                                                          R







                                                                                                                           





                                                                                                                          S



                                                                                                                          Ś

                                                                                                                          T

                                                                                                                            



                                                                                                                          U

                                                                                                                          W



                                                                                                                          Z



                                                                                                                          Ż

                                                                                                                           








                                                                                                                          chwasty na trawniku obrazy, nazewnictwo chwastów, spis chwastów, chwasty występujące w Polsce, nazwy chwastów zdjęcia, chwasty gatunki wygląd zdjęcia, chwasty na łące zdjęcia, które rośliny są chwastami, roślinyinwazyjne spis, chwasty inwazyjne lista gatunków, chwasty spis gatunków, chwasty opisywane na blogu, lista chwastów chwile zachwycone,


                                                                                                                            18 komentarzy:

                                                                                                                            1. U mnie pełno tego na ogrodzie:P ten blog to istna kopalnia wiedzy dla przyrodników:)

                                                                                                                              OdpowiedzUsuń
                                                                                                                            2. .. kapitalny 'artykuł' : ) ! ! !

                                                                                                                              OdpowiedzUsuń
                                                                                                                            3. Kobieto!!! wykonałaś kawał dobrej roboty!!! Jestem pełna podziwu dla Ciebie. Dzięki temu przestałyśmy z siostrą traktować zioła jak chwasty....... Toż to skarby ogromne!!!!!Tylko się cieszyć. Dziękuję za ten blog. Jesteś wspaniała........

                                                                                                                              OdpowiedzUsuń
                                                                                                                              Odpowiedzi
                                                                                                                              1. Jeśli kogoś przekonałam do zielska i chwastów (bo to przecież człowiek - rolnik, ogrodnik zadecydował które rośliny są "be"), to bardzo się cieszę. Pozdrawiam i zapraszam :-)

                                                                                                                                Usuń
                                                                                                                            4. Cudowny atlas. Też kocham "chwasty" i od lat zbieram na herbatki dobroczynne dla organizmu. Apteka na wyciągnięcie ręki. Cieszę się, że moja pasja ziołozbieractwa nie jest osamotniona. Całuski i mnóstwo pogody dla dobrych zbiorów.

                                                                                                                              OdpowiedzUsuń
                                                                                                                              Odpowiedzi
                                                                                                                              1. Dziękuję, miło mi. Ja "zbieram" rośliny głównie fotograficznie i bardzo mi żal, gdy przy tej okazji inne podepczę :-)

                                                                                                                                Usuń
                                                                                                                            5. Kocham Cię za Twoje "ogródki chwastowe". Masz rację, rośliny znikają z naszego otoczenia, a przecież "chwasty" są piękne. Maki, chabry, wyka, rumianek, kąkol i tysiące innych. Ja też próbuję na swoją działkę przenosić to, co jest zagrożone np. orką. Przykład sprzed dwóch lat i dalej. Kiedy kupowałam swoją działkę jako ziemię klasy V, nieuprawianą od wielu lat, zachwycały mnie całe łany lilii bulwiastej (u nas pod ochroną). W czerwcu całe pole było aż pomarańczowe. Dwa lata temu właściciel wydzierżawił ziemię, nowy wszystko zaorał, obsiał zbożem i... tyle po liliach. Na całe szczęście w moim samosiejnym zagajniku sosnowym jest polanka, gdzie lilie przetrwały. No i zdążyłam kilka cebulek przenieść pod swój "szałas". W tym roku pięknie zakwitły i mam nadzieję, że będą się plenić. A do ogródka "skalnego" przytargałam z lasu sadzonki innych leśnych kwiatków (min. tojeść rozesłaną).Też ładnie rosną i cieszą oko. Zdjęcia pokażę na blogu - jak je przystosuję. Całuski :)))

                                                                                                                              OdpowiedzUsuń
                                                                                                                              Odpowiedzi
                                                                                                                              1. Bardzo się cieszę, że mam w Tobie czynnego sprzymierzeńca, Hanno. Sama niewiele mogę zdziałać poza próbą pokazania dziko rosnących roślin, nie jako uciążliwych chwastów, wymagających systematycznego niszczenia, lecz małych cudów przyrody, wartych uwagi, podziwu, a nawet i troski.
                                                                                                                                Zdjęcia chętnie obejrzę. Pozdrawiam serdecznie :-)

                                                                                                                                Usuń
                                                                                                                            6. Rzeczywiście kopalnia wiedzy. Od paru lat mam łąkowy ogród i powolutku uczę się jakie skarby rosną wokół. Mój stosunek do chwastów ewoluował od kompletnego braku uwagi do zachwytów nad ich urodą i chęcią zachowania ich na dłużej. Chronię na mojej łące każdy kwiatuszek i w efekcie jest ich coraz więcej, co roku nowe gatunki. Zaglądam do Ciebie w poszukiwaniu odpowiedzi, co mi znowu ślicznego wyrosło.

                                                                                                                              OdpowiedzUsuń
                                                                                                                              Odpowiedzi
                                                                                                                              1. Ach, jak się cieszę z takiego obrotu sprawy :-D

                                                                                                                                Usuń
                                                                                                                            7. Wpis z masą bardzo przydatnych informacji dla każdego kto chciałby mieć swój własny ogródek. Na pewno w razie wątpliwości będę tutaj zaglądał i sprawdzał czy dobrze zapamiętałem wszystkie informacje

                                                                                                                              OdpowiedzUsuń
                                                                                                                            8. Czapki z głów!!!
                                                                                                                              BÓG Zapłać🙏

                                                                                                                              OdpowiedzUsuń